پیمان تقی زاده 
در صرافی‌های متمرکز، بازارهایی برای جفت‌های ارزی مانند BTC/USDT وجود دارد که در آن خریداران و فروشندگان به طور مستقیم با یکدیگر معامله می‌کنند. اما در صرافی‌های ارز دیجیتال غیرمتمرکز (دکس‌ها)، دفتر سفارشات سنتی وجود ندارد و آنها به جای آن از سازوکاری به نام بازارساز خودکار (AMM) بهره می‌برند تا معاملات را در پلتفرم خود تسهیل کنند. در این مقاله، به بررسی مفهوم بازارساز خودکار، دلایل ایجاد آن، شیوه عملکرد و همچنین مزایا و معایب استفاده از این مکانیسم خواهیم پرداخت.
بازارساز خودکار یا AMM چیست؟
بازارساز خودکار (AMM – Automated Market Maker) یک پروتکل غیرمتمرکز برای مبادله دارایی‌های دیجیتالی است که به کاربران امکان می‌دهد بدون دخالت واسطه‌های شخص ثالث، خرید و فروش انجام دهند. در AMMها، فرآیند تعیین قیمت و تطبیق سفارشات به صورت خودکار صورت می‌گیرد و از یک الگوریتم خاص برای تعیین قیمت‌های معاملات استفاده میشود. این امر به کاربران اجازه می‌دهد تا دارایی‌های کریپتو را به صورت همتا به همتا و بدون نیاز به اعتماد به واسطه‌ها معامله کنند.
AMMها به دلیل سادگی، کاربری آسان و هزینه‌های پایین مشهور هستند. معامله‌گران می‌توانند بدون درگیر شدن در پیچیدگی‌های سفارش‌گذاری و تطبیق سفارشات، به سرعت موقعیت‌های معاملاتی خود را مدیریت کنند. همچنین، صرافی‌های مبتنی بر AMM معمولاً به دلیل اجرای قراردادهای هوشمند و محافظت توسط بلاکچین، از سرعت و امنیت بالاتری نسبت به صرافی‌های متمرکز برخوردارند.
علت و اهمیت وجود بازارساز خودکار چیست؟
برخی از صرافی‌های رمزنگاری از دفتر سفارشات و سیستم تطبیق سفارش برای تسهیل معاملات ارزهای دیجیتال استفاده می‌کنند. دفتر سفارشات، قیمت‌هایی که معامله‌گران تمایل به خرید یا فروش دارند را ثبت می‌کند. سپس، سیستم تطبیق سفارشات خرید و فروش را هماهنگ کرده و معامله را انجام می‌دهد. جدیدترین قیمت معامله‌شده کریپتو به عنوان قیمت بازار آن دارایی نمایش داده میشود. اما اگر تعداد کافی از خریداران یا فروشندگان در بازار وجود نداشته باشد، ممکن است نقدینگی بازار ناکافی باشد.
برای حل این مشکل، برخی صرافی‌های رمزنگاری با بانک‌ها و سرمایه‌گذاران نهادی همکاری می‌کنند تا نقدینگی به طور مداوم تأمین شود. در این شرایط همیشه اطمینان وجود دارد که یک طرف مقابل برای انجام معامله حاضر است. این روند به “بازارسازی” معروف است و بانک‌ها و سرمایه‌گذاران نهادی به عنوان “بازارساز” شناخته می‌شوند.
اما در مراحل اولیه ایجاد صرافی‌های غیرمتمرکز، یافتن خریدار یا فروشنده فعال چالش بزرگی بود، که باعث شد خرید و فروش در این صرافی‌ها با مشکلاتی روبرو شود. برای رفع این چالش، مفهوم بازارساز خودکار مطرح شد. این مفهوم امکان می‌دهد افراد عادی نیز بتوانند به عنوان یک بازارساز در معاملات ایفای نقش کنند.
نحوه عملکرد بازارساز خودکار
یونی‌سواپ (Uniswap) مثالی روشن از عملکرد بازارساز خودکار است. یونی‌سواپ به عنوان یک پروتکل بازارساز خودکار (AMM) عمل می‌کند و همانند یک روبات، معاملات را بین کاربران و استخرهای نقدینگی (liquidity pool) که توسط تأمین‌کنندگان نقدینگی (liquidity providers) ایجاد شده‌اند، انجام می‌دهد. در این سیستم سه نقش کلیدی وجود دارد: معامله‌گر، تأمین‌کننده نقدینگی، و مدیر پروتکل. وظیفه پروتکل شامل کشف قیمت دارایی‌ها و اجرای معاملات از طریق قراردادهای هوشمند است.
به عنوان مثال، تصور کنید که توکن‌های اتریوم (ETH) را با توکن‌های یونی (UNI) در یونی‌سواپ معامله می‌کنید. پس از کلیک روی گزینه مبادله، الگوریتم محاسبه می‌کند که این معامله چه تأثیری بر موجودی استخر نقدینگی خواهد داشت و سپس قیمتی پیشنهاد میشود. پس از تأیید تراکنش، AMM توکن‌های UNI را به استخر ETH-UNI اضافه کرده و معادل مقدار مورد نظر اتر (ETH) را از استخر به کیف پول شما منتقل می‌کند.
برخی از بازارسازهای خودکار از یک فرمول نرخ ثابت برای قیمت‌گذاری دارایی‌ها استفاده می‌کنند که این فرمول به صورت زیر است:
x * y = k
در این فرمول، x و y نمایانگر مقادیر دو توکن مختلف در استخر هستند و k یک عدد ثابت است که تعادل دارایی‌ها را حفظ کرده و قیمت توکن‌ها را تعیین می‌کند. برای مثال، اگر یک استخر شامل اتریوم و بیتکوین باشد، خرید اتر موجب افزایش قیمت آن خواهد شد، زیرا موجودی ETH در استخر کاهش یافته است. در مقابل، قیمت بیتکوین کاهش می‌یابد، چرا که موجودی BTC افزایش یافته است. به این ترتیب، استخر در حالت تعادل باقی می‌ماند، و این تعادل منعکس‌کننده ارزش بازار هر توکن است.
در این مدل، با خرید هر واحد اتر، قیمت آن به‌طور جزئی افزایش و با فروش آن، قیمت به‌طور جزئی کاهش می‌یابد. عکس این حالت نیز برای بیتکوین در استخر ETH-BTC رخ می‌دهد. با هر نوسانی در قیمت‌ها، سیستم به سمت تعادل بازمی‌گردد. اگر قیمت در AMM نسبت به سایر صرافی‌ها اختلاف زیادی داشته باشد، معامله‌گران از این اختلاف قیمت استفاده می‌کنند تا آن را به حالت تعادل برگردانند.
مقایسه بازارساز خودکار با صرافی‌های متمرکز
با وجود اینکه صرافی‌های غیرمتمرکز، در دسترسی به ارزهای دیجیتال محبوبیت بیشتری پیدا کرده‌اند، صرافی‌های متمرکز همچنان از نظر حجم معاملات روزانه و کلی، در صدر هستند. از این رو، آگاهی از تفاوت‌ها و نحوه عملکرد این دو نوع صرافی اهمیت دارد.
صرافی‌های متمرکز، تحت مالکیت و مدیریت یک نهاد مرکزی قرار دارند. این صرافی‌ها به عنوان واسطه بین خریداران و فروشندگان عمل کرده و معاملات را تسهیل می‌کنند. مقررات سخت‌گیرانه‌ای مانند احراز هویت مشتری (KYC) و مبارزه با پولشویی (AML) بر عملکرد آنها حاکم است. هرچند این مقررات امنیت بیشتری به همراه دارد، اما انعطاف‌پذیری کاربران را تا حدی محدود می‌کند. علاوه بر این، صرافی‌های متمرکز معمولاً طیف گسترده‌ای از جفت‌های معاملاتی، انواع سفارشات و ابزارهای پیشرفته معاملاتی را در اختیار کاربران حرفه‌ای و کسانی که با حجم بالا معامله می‌کنند، قرار می‌دهند.
در مقابل، بازارسازهای خودکار غیرمتمرکز هستند، به این معنا که توسط نهاد یا مرکزی کنترل نمی‌شوند. آنها با استفاده از قراردادهای هوشمند، معاملات را به‌صورت خودکار و بر اساس الگوریتم‌های از پیش تعیین‌شده انجام می‌دهند و هزینه‌های کمتری دارند. برای تریدرهایی که تمایلی به پیروی از مقررات KYC و AML ندارند، AMM جذاب‌تر است. علاوه بر این، از آنجا که AMMها معاملات را در زنجیره‌های بلاکچین انجام می‌دهند، شفافیت بیشتری نسبت به صرافی‌های متمرکز دارند.
در نهایت، انتخاب بین AMM و صرافی متمرکز به نیازها و اولویت‌های کاربران بستگی دارد. اگر کاربر به نقدینگی و شفافیت اهمیت بیشتری دهد، AMMها انتخاب مناسبی خواهند بود؛ در حالی که صرافی‌های متمرکز برای معامله‌گران حرفه‌ای با حجم بالای معاملات و کسانی که به کنترل و امنیت بیشتر اهمیت می‌دهند، گزینه بهتری هستند.
نحوه ایجاد تعادل در یک استخر نقدینگی
از مهمترین مسائل مرتبط با استخرهای نقدینگی، ایجاد تعادل در در یک استخر نقدینگی است. عدم ایجاد تعادل در یک استخر نقدینگی باعث بوجود آمدن پدیده‌ای به نام «ضرر ناپایدار» (Impermanent Loss) میشود. این ضرر زمانی رخ می‌دهد که قیمت دارایی‌های موجود در استخر نسبت به زمان سپرده‌گذاری تأمین‌کننده نقدینگی دچار نوسان شود. اگر نسبت قیمت دارایی‌ها در استخر کاهش یابد، تأمین‌کننده نقدینگی با زیان مواجه میشود. هرچه این تغییرات قیمتی بیشتر باشد، میزان ضرر برای تأمین‌کننده نیز بیشتر خواهد بود. معمولاً این نوع ضرر بیشتر در استخرهایی که شامل دارایی‌های پرنوسان هستند رخ می‌دهد.
با این حال، این ضرر به دلیل امکان بازگشت قیمت‌ها به حالت اولیه «ناپایدار» نامیده میشود. این زیان زمانی دائمی میشود که تأمین‌کننده نقدینگی، دارایی‌های خود را قبل از بازگشت قیمت‌ها برداشت کند. همچنین، لازم به ذکر است که درآمدهای حاصل از کارمزد تراکنش‌ها و سهام‌گذاری توکن‌ها می‌تواند در برخی موارد این زیان‌ها را جبران کند.
نقش تامین کنندگان نقدینگی (LP) در AMM
الگوریتم‌های بازارساز خودکار برای عملکرد بهینه به نقدینگی کافی نیاز دارند. استخرهایی که دارای منابع مالی ناکافی هستند، در معرض خطر لغزش قیمت (slippage) قرار می‌گیرند. به منظور کاهش این لغزش‌ها، AMMها کاربران را ترغیب می‌کنند که دارایی‌های دیجیتال خود را در استخرهای نقدینگی قرار دهند تا دیگران بتوانند از این منابع برای معاملات خود استفاده کنند.
برای تشویق بیشتر، پلتفرم به ارائه‌دهندگان نقدینگی (LPها) بخشی از کارمزدهای تراکنش‌های انجام‌شده در استخر را به عنوان پاداش ارائه می‌دهد. به بیان دیگر، اگر سپرده شما ۱ درصد از کل نقدینگی قفل‌شده در یک استخر را تشکیل دهد، توکن LP دریافت می‌کنید که نشان‌دهنده سهم شما از ۱ درصد کارمزدهای انباشته شده در آن استخر است.
زمانی که یک تأمین‌کننده نقدینگی قصد خروج از استخر را دارد، می‌تواند توکن LP خود را بازخرید کرده و سهم خود از کارمزدهای تراکنش را دریافت کند. همچنین، AMMها برای LPها و معامله‌گران توکن‌های حکم‌رانی ایجاد می‌کنند. توکن‌های حکم‌رانی به دارندگان این امکان را می‌دهند که در تصمیم‌گیری‌های مربوط به حکم‌رانی و توسعه پروتکل‌های بازارساز خودکار شرکت کرده و حق رأی داشته باشند.
فرصت‌های ییلد فارمینگ (Yield farming) در AMM
علاوه بر مشوق‌های ذکر شده، ارائه‌دهندگان نقدینگی (LPها) می‌توانند از فرصت‌های ییلد فارمینگ بهره‌مند شوند که به آنها امکان سرمایه‌گذاری برای افزایش ارزش دارایی‌هایشان را می‌دهد. برای استفاده از این فرصت، تنها کافی است که مقدار مناسبی از دارایی‌های دیجیتال خود را در یک استخر نقدینگی در بستر یک پروتکل AMM قرار دهید.
پس از تأیید سپرده، پروتکل AMM توکن LP را برای شما صادر می‌کند. در برخی موارد، می‌توانید این توکن را در یک پروتکل وام‌دهی دیگر سپرده‌گذاری کرده یا آن را «استیک» کنید تا سود اضافی به دست آورید. با انجام این کار، می‌توانید با استفاده از قابلیت ترکیب‌پذیری یا همکاری بین پروتکل‌های مالی غیرمتمرکز (DeFi)، میزان درآمد خود را به حداکثر برسانید.
اما توجه داشته باشید که برای خارج کردن دارایی‌های خود از استخر نقدینگی، لازم است توکن ارائه‌دهنده نقدینگی خود را بازخرید کنید.
مزایا و معایب بازارساز خودکار
مزایای بازار ساز خودکار عبارتند از:
- مدل‌های بازارساز خودکار به عنوان جایگزینی کارآمدتر نسبت به مبادلات سنتی دفتر سفارشات عمل می‌کنند و امکان معامله دارایی‌های دیجیتال را بدون نیاز به واسطه فراهم می‌سازند.
- برخلاف بازارسازان سنتی، AMMها همیشه فعال هستند و امکان انجام معاملات را به صورت ۲۴ ساعته و در تمام روزهای هفته ارائه می‌دهند.
- تأمین‌کنندگان نقدینگی می‌توانند از طریق دریافت کارمزدهای تراکنش، که بر اساس میزان سهم آنها در استخر تقسیم میشود، درآمد کسب کنند.
- AMMها به‌طور کامل خودکار عمل می‌کنند، به همین دلیل کاربران نیازی به مدیریت دستی دفتر سفارشات ندارند.
- این پروتکل‌ها کارمزدهای معاملاتی کمی برای کاربران فراهم می‌کنند، زیرا هزینه‌های عملیاتی آنها حداقل است.
- AMMها معمولاً نقدینگی بیشتری نسبت به صرافی‌های سنتی ارائه می‌دهند، که این موضوع به نفع معامله‌گران است.
معایب بازار ساز خودکار عبارتند از:
- بازارسازهای خودکار در معرض خطر لغزش قیمت (slippage) و ضررهای ناپایدار قرار دارند که می‌تواند زیان‌های قابل توجهی را برای معامله‌گران ایجاد کند.
- بازارسازهای خودکار معمولاً تنها از تعداد محدودی دارایی پشتیبانی می‌کنند، به این معنی که معامله‌گران ممکن است به گستره کاملی از بازارهایی که در صرافی‌های سنتی موجود است، دسترسی نداشته باشند.
- به دلیل خودکار بودن AMMها، احتمال آسیب‌پذیری در برابر حملات و سوءاستفاده‌های عوامل مخرب وجود دارد.
- استفاده از AMMها ممکن است برای برخی کاربران پیچیده باشد، و آنها ممکن است به درستی از نحوه عملکرد این سیستم‌ها آگاه نباشند.
- بازارسازهای خودکار هنوز به عنوان فناوری‌های نسبتاً جدید محسوب می‌شوند، بنابراین ممکن است باگ‌ها یا نقص‌هایی در کد آنها وجود داشته باشد.
- بسیاری از بازارسازهای خودکار تحت قوانین حمایتی خاصی قرار ندارند، بنابراین در صورت وقوع هک یا کلاهبرداری، کاربران ممکن است با خطر از دست دادن دارایی‌های خود مواجه شوند.
بهترین AMM برای معاملات ارز دیجیتال
یکی از محبوب‌ترین AMMها، Uniswap است که با استفاده از استخرهای نقدینگی متنوع، معاملات سریع و کارآمد را فراهم می‌کند. Uniswap به دلیل سادگی استفاده و گستردگی پشتیبانی از توکن‌های مختلف در میان کاربران بسیار محبوب است. از طرف دیگر، SushiSwap به عنوان یک فورک از Uniswap، ویژگی‌های اضافی مانند ییلد فارمینگ و استیکینگ را ارائه می‌دهد که برای کاربران به دنبال کسب درآمد اضافی جذاب است.
Balancer نیز به عنوان یکی دیگر از بهترین AMMها شناخته میشود، زیرا به تأمین‌کنندگان نقدینگی امکان می‌دهد که استخرهای خود را با درصدهای متفاوت از دارایی‌ها تنظیم کنند. این انعطاف‌پذیری بالاتر، به ویژه برای کاربرانی که به دنبال مدیریت پیچیده‌تر دارایی‌های خود هستند، جذاب است.
انتخاب بهترین AMM به نیازهای خاص کاربر بستگی دارد. کاربرانی که به دنبال کارمزدهای پایین و تراکنش‌های سریع هستند، ممکن است PancakeSwap را که روی بایننس اسمارت چین کار می‌کند، ترجیح دهند. در مقابل، کسانی که به دنبال بازارهای عمیق و متنوع‌تر هستند، ممکن است Uniswap یا Balancer را انتخاب کنند. مهم است که هر کاربر بر اساس نقدینگی، کارمزدها و امنیت، AMM مناسب خود را انتخاب کند.
آینده بازارساز خودکار
بازارسازهای خودکار که نخستین بار در سال 2018 معرفی شدند، اکنون به یکی از ارکان اصلی اکوسیستم مالی غیرمتمرکز (DeFi) تبدیل شده‌اند. در طی این مدت، ابزارهای جدیدی به ساختار AMMها افزوده شده که شامل ابزارهای خودکار برای تسهیل تأمین نقدینگی توسط کاربران است. AMMها نه تنها برای ارائه نقدینگی طراحی شده‌اند، بلکه کاربردهای گسترده‌تری نیز دارند.
در حال حاضر از این فناوری برای ایجاد بازارهای امن و اصلی استفاده میشود. AMMها از قراردادهای هوشمند بهره می‌گیرند تا تراکنش‌ها را با کارایی بیشتری انجام دهند، و این روش تاکنون بسیار موفق بوده است.
با نگاهی به آینده، AMMها ظرفیت جذب سرمایه‌گذاران بیشتری را دارند. با این حال، برای دستیابی به این هدف، این فناوری باید بر روی امنیت و توسعه مداوم خود تمرکز کند. فضای DeFi با سرعت بالایی در حال تحول است، و AMMها به عنوان بخشی از این تحول نقش کلیدی ایفا می‌کنند و می‌توانند به عنوان یکی از ستون‌های اصلی پیشرفت این فضا مطرح شوند.